رباتیک و اتوماسیون صنعتی در ایران و جهان

هنگامیکه سال 2007 میلادی به پایان رسید حدود 1 میلیون ربات صنعتی و 5.5 میلیونربات خدماتی در سرتا سر جهان ( البته تا آنجا که انسانها توانسته اند دستپیدا کنند ) مشغول به فعالیت های مختلف بودند. آنها در کارخانه ها ، درمکان های خطرناک ، در بیمارستان ها ، در املاک شخصی ، در مکان های عمومی ،زیر آب ، زیر زمین ، در مزارع ، در آسمان وحتی در فضا بودند . می بینیدربات ها همه جا هستند ، آنها دیگر تبدیل به یک اقلیت قومی شده اند .جمعیتی که پیش بینی شده تا پایان سال 2011 به حدود 18.2 میلیون در کل جهانبرسند . دنیا دارد تغییر می کند با سرعت بیشتر از آنچه ما فکر می کنیم.

برطبق آخرین آمار فدراسیون بین المللی رباتیک IFR ، InternationalFederation of Robotic که هر ساله در حوالی ماه اکتبر اعلام می شود واطلاعاتی مربوط به جنبه های متفاوت جمعیت ربات در جهان را تا پایان سالقبل ار آن و البته پیش بینی هایی نسبت به آینده را اعلام می کند ، در سال2011 ، 17 میلیون ربات خدماتی و 1.2 میلیون ربات صنعتی در جهان مشغولخواهند بود . ربات خدماتی از نظر این فدراسیون علاوه بر آنکه به هر رباتغیر صنعتی اطلاق می شود به دو دسته ی ربات های خدمات تخصصی ( مانند رباتجراح ، ربات مین یاب ، ربات نظامی ، ربات فضانورد و ...) و ربات های خدماتشخصی ( مانند ربات نظافت کننده ، ربات چمن زنی ، ربات های سرگرم کنندهو...) تقسیم می شوند.

واضح است که میزان استفاده از ربات ، چهصنعتی و چه خدماتی ، در یک کشور نسبت مستقیم با میزان توسعه و پیشرفت آن کشور در زمینه های مختلف دارد .( و نیک می دانیم که توسعه برای یک کشورباید همه جانبه باشد نه تک بعدی !) سازمان هایی در جهان وجود دارند که بهارائه آمار هایی کم و بیش مشابه در مورد وضعیت رباتیک و اتوماسیون در جهان می پردازند که مطالعه ی آنها ادعای فوق را اثبات می کند . این مقاله سعی می کند تا رویکردی صنعتی در قبال رباتیک و وضعیت آن در جهان و ایران ارائه دهد.

بر طبق اعلام دپارتمان آمار فدراسیون بین المللی رباتیک که در( اکتبر 2008 ) منتشر شد ، در سال 2007 نسبت به سال قبل از آن114365 ربات جدید صنعتی در کارخانه های دنیا نصب شد . از نظر کمیت حدود 3%و از نظر ارزش حدود 11 % که معادل 6 میلیارد دلار آمریکا می باشد ، دربازار تجارت رباتهای صنعتی رشد به وجود آمده است. اما مطالعات نشان می دهد اگر به بازار فروش ، سیستم های مهندسی ، نرم افزار ، قطعات جانبی و ...نیز توجه شود در سال 2007 ، 18 میلیارد دلار ( حدود 3 برابر) این بازار ، « افزایش سود » داشته است . با این همه ، اما با مقایسه ی آمارهای اینسازمان در این سال ، نسبت به سال های قبل نشان داده شده است که بازاراتوماسیون و رباتیک صنعتی در بعضی از کشورها ی توسعه یافته مانند آمریکا وژاپن تا حدی ایستا بوده. یعنی به گونه ای این بازار در این جوامع اشباعشده است . اما فروش تعداد زیاد ربات در سایر کشورها نشان از تمایل فوق العاده ی آنها به پیوستن به دنیای این تجارت می باشد.

بررسی هانشان می دهد صعود درمیزان خرید و استفاده از ربات صنعتی به دو گونه است ؛اول در کشورهای صنعتی ، که تمایل به استفاده از ربات در صنایعی به جزصنایع موتوری ، خودرو سازی و الکترونیک را دارند و دوم در کشورهای توسعه یافته ای چون چین ،هند ،برزیل ،آرژانتین و روسیه که آن چنان در مقایسه بارقبای صنعتی خود در استفاده از ربات در صنایعی چون اتومبیل سازی والکترونیک پیشرو نبوده اند و حال به این روش تمایل پیدا کرده اند.مثلا دربرزیل استفاده از رباتهای صنعتی تقریبا 2 برابر شده و هند با وارد کردن5000 ربات جدید ، 11 % افزایش داشته است.

متقاضیان اصلی آسیایی یعنی ژاپن و کره ی جنوبی ، که در سال های منتهی به سال 2005 با بیش از 70هزار نصب جدید ربات در صنایع خود ، بالاخص خودرو سازی ، به نوعی بی نیازیدر این قسمت رسیده اند ، حال نسبت به آن زمان کاهشی را در این معیار داشتهاند. در اروپا ، آلمان قلب تپنده ی این بازاراست . آلمان توانست با نصببیش از 14 هزار ربات جدید علاوه بر آنکه رکورد نصب ربات در یک سال را ،که قبلا در اختیار ژاپن بود ، بشکند ، فاصله ی خود را نیز با آمریکا به عنوان دومین کشور از نظر دارا بودن ربات صنعتی از بین ببرد. آلمان 40 % بازاراروپا را در اختیار دارد. پس از آن ایتالیا با 16 % و فرانسه با 7% قراردارند .ایالات متحده آمریکا نیز به علت قرار گرفتن در یک رقابت شدید صنعتیبا کانادا ، در این بازار 9% افزایش کمی داشته است . اما با توجه به سقوطاین بازار در سال 2006 نسبت به 2005 میانگین ثابتی را در 3 سال اخیر دارابوده است.

صنایع اتومبیل سازی و موتوری بیشترین پتانسیل را برایاستفاده از ربات دارند همان گونه که خواهیم دید چگالی ربات در این صنایع بسیار بیشتر ا ز سایر صنایع است.

چگالی ربات : R/10000H

فدراسیونبین المللی رباتیک میزان توانایی اتوماسیونی یک کشور را با معیاری به نامچگالی ربات مشخص می کند . بدین ترتیب که به مقدار ربات های صنعتی نسبت به10000 کارگر در واحدهای صنعتی ، چگالی ربات اطلاق می گردد . ژاپن با اینتعریف با اختلاف بسیار بسیار زیاد در صدر جدول قرار دارد یعنی ژاپناتوماسیونیزه ترین و رباتیزه ترین کشور دنیا ست. در این جدول ایتالیا ،آلمان و کره ی جنوبی در رتبه های بعدی هستند. البته به طور خاص نیز درصنعت اتومبیل سازی ، بیشترین چگالی ربات را همچنان ژاپن داراست ،در اینصنایع در ژاپن به ازای هر 5 کارگر یک ربات مشغول به فعالیت است .ایتالیا ،آلمان ، ایالات متحده و فرانسه در رتبه های بعدی هستند.

قیمتربات های صنعتی از سال 1990 تا به امروز تقریبا نصف شده در حالی که کیفیتو کارایی آنها تا 5 برابر افزایش یافته . این در حالی است که بر اساسآمارهای موجود حقوق و مزایای کارگران در این مدت مثلا در ایالات متحده 80% افزایش داشته است.
در ایران :

برای بدست آوردن دیدی بهتر نسبت به وضعیت رباتیک صنعتی در کشور ایران بد نیستبدانیم بعد از ژاپن و کره ی جنوبی در آسیا بیشترین چگالی ربات با اختلافزیاد در اختیار چین و بعد از آن ، تایوان ، هند ، سنگاپور ، اندونزی ،مالزی ، فیلیپین ، تایلند و ویتنام می باشد که در مجموع رقم ناچیزی را بهخود اختصاص داده اند . این در حالی است که ایران در این رده بندی جایندارد و با این وجود به گفته ی رئیس ایران خودرو ، ایران کشوری است که بهزودی به چهارمین قطب تولید کننده ی خودرو در آسیا تبدیل می شود.

درسال 2005 فدراسیون بین المللی رباتیک اعلام کرد که در ایران و در سال 2003تعداد 336 و در سال 2004 تعداد 106 ربات صنعتی نصب شده است . البته گرچهآمار دقیق تری در این رابطه وجود ندارد ، ناظرین امر تعداد کل ربات هایصنعتی در ایران را به سختی 1000 دستگاه تخمین می زنند.

در خط تولید پراید در کارخانه ی سایپا اولین ربات های صنعتی ایران که محصول ژاپنو کمپانی کاوازاکی بودند در سال 1373 نصب شدند . کار این ربات ها جوش کاریسقف و بدنه ی آن خودرو بود ، گرچه کمتر از یک دهه پس از آن ، این ربات هاجای خود را ABB به 2 ربات مدرن تر کمپانی محصول کشور سوئد و سوئیس دادند .پس از سال 1373 کمپانی های داخلی کم کم و البته با سرعت فوق العاده پایینبه این نتیجه رسیده اند که باورهایی چون بی کار شدن کارگران در صورتاستفاده از ربات و یا هزینه ی سرسام آور برای « هیچ » باورهایی نادرست هستند . گرچه این دید هنوز فراگیر نشده است اما رابطه ی مستقیم بین توسعه و مدرن بودن صنعت و نیز استفاده از ربات های صنعتی و فناوری های نو برایرسیدن به افزایش کیفیت و رشد و تعالی کشور را نباید فراموش کرد . شاید به همین دلایل بود که تعدادی از شرکتهای اتوماسیونی در سال 1373 انجمن صنفی شرکتهای اتوماسیون صنعتی را به عنوان یک انجمن کارفرمائی در وزارت کاروامور اجتماعی تحت شماره 133 به ثبت رساندند و اکنون با گذشت بیش از یکدهه از فعالیت ، دارای حدود 120 عضو فعال در زمینه های گوناگون اتوماسیونصنعتی مانند سیستم های اتوماسیون برای فرآیندهای پیوسته و گسسته ، سیستمهای مکاترونیکی ، سیستمهای توزین و تست و... می باشد.

انجام پروژه های اتوماسیون توسط شرکت داخلی امروزه امکان پذیر است و بسیاری ازپروژه های کوچک و بزرگ داخلی توسط این شرکتها انجام می شود.اما هنگامی که صحبت از ساخت و تولید سیستمهای اتوماسیون می شود ، وضعیت به گونه ای دیگراست . صنف شرکتهای اتوماسیون صنعتی ایران دلایل این عدم توانمندی را اولاعدم وجود یک سازمان حمایت کننده و نیز خلاء یک استراتژی منسجم توسعه ای درسطح ملی و ثانیا حساس بودن این فناوری در واحدهای تولیدی و در نتیجه عدمخطر پذیری مدیران در اعتماد به سیستم های ساخت داخل به دلیل عدم وجودتضمین های عملکردی کافی از قبیل گواهینامه های استاندارد و مراجع مناسب ،در کنار عواملی چون پراکندگی بازار که برخی هزینه ها را برای ورود بهبازار بسیار بالا می برد ، می داند.

این حقیقت که با حذف ان حصارات و موانع تجارت آزاد ، اقتصاد ایران در معرض هجوم فزاینده ی شرکتهای خارجی جویای بازارهای جدید قرار می گیرد ، وجود دارد . این شرکت هاتوانسته اند چه از نظر قیمت (مانند محصولات برخی تولید کنندگان چین ) و چهاز نظر کیفیت (مانند محصولات آلمانی ) مشتریان خود را درون مرزهای ایرانپیدا کنند. رقابت در این وضعیت اگر هوشمندانه نباشد منجر به شکست خواهدشد. روی آوری به خطوط تولید خودکار و رباتیک در صنعت یکی از راه هایی است که ایران به آن سمت باید حرکت کند . تاکنون تنها چند شرکت نو پا و کوچک که عمده فعالیتشان در زمینه ی برق است به کار تعمیر ، نگهداری و راه اندازیسیستم های اتوماسیون و نیز برخی دیگر به واردات ابزارآلات و سیستم هایرباتیک و اتوماسیون پرداخته اند.

سوال اینجا است حال که لزوم قدم گذاشتن در این مسیر برکسی پوشیده نیست ، چرا کارخانه های ایرانی نسبتبه استانداردهای جهانی بسیار کم از سیستم های اتوماسیون و نیز ربات های صنعتی استفاده می کنند؟ این ربات ها می توانند وارداتی باشند ، مانندبسیاری از کشورهای دیگر . اما اگر این امکان به هر دلیلی موجود نیست پس چرا پروژه های در دست اجرای موسسات دانشگاهی و صنعتی که به گفته یسرپرستان آنها نظیر CEDRA (پروفسور مقداری) یا سیکو (دکتر کاظمی ) که میتوانند ربات های صنعتی را در حد استانداردهای جهانی بسازند تا این مقدارکم است؟ و اگر پروژه ای هم هست چرا موردی ساخته می شود و یک ربات صنعتی درایران به تولید انبوه نمی رسد؟

شاید یک پاسخ تکراری همان بحث عدم ارتباط بین صنعت و دانشگاه است. شاید نگاه سنتی مدیران باعث این امر میشود و یا شاید صنعت داخلی ما به علت عدم پیشرفت ، نیازی به تولید انبوه ربات ندارد . بحث عدم سرمایه گزاری کلان در بخش تحقیقات نیز جای خود رادارد . اما پاسخ هر چه باشد مسئولین امر با توجه به قرار گرفتن کشوردراهداف چشم انداز 20 ساله ، می بایست راه حل های قابل قبول ارائه دهند و درجهت سامان دادن به این وضعیت باشند.

رئیس هیئت مدیره ی انجمن اتوماسیون معتقد است اگر یک پروژه را در فاز های طراحی ، ساخت ، نصب و راه اندازی در نظر بگیریم ، در بخش طراحی و نصب و راه اندازی ایران با مشکلی روبرو نیست اما فناوری ساخت بسیار پیشرفته است که بیش از 800 نوع ابزاردقیق و سیستم کنترل در دنیا ساخته می شود .بر همین مبنا برای چنین کاریسرمایه ای بسیار کلان نیاز است که بخش خصوصی نمی تواند و البته از توان دولت نیز خارج است.

به هر حال بد نیست بدانیم سه قدرت صنعتی اولجهان یعنی آمریکا ،ژاپن و آلمان به ترتیب 39 % ، 23 % و 10 % از کل سیستم های اتوماسیون و رباتیک صنعتی جهان را تولید می کنند و نیز همین سه کشور ، مصرف کننده همان وسایل و ابزار به ترتیب با 26 % ، 36 % و 16 %هستند